Miếu Bà Thánh Mẫu thuộc thôn Lạc Lợi, xã Diên Hòa, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa.
Miếu có nhiều tên gọi khác nhau, trong đó có tên gọi gắn với truyền thuyết: xung quanh ngôi miếu có nhiều cây cổ thụ, thỉnh thoảng dân làng thấy khu vực miếu sáng rực, nhất là những đêm diễn ra lễ hội, tại miếu bà con trong vùng thấy những ánh sáng ngũ sắc từ hướng Am Chúa (Diên Điền) bay qua rồi giáng xuống chỗ miếu, sau đó bay qua Suối Đổ hoặc ngược lại, nên dân làng gọi đây là miếu Giáng, có nghĩa Thánh Mẫu Thiên Y giáng lâm vãn cảnh nơi đây. Năm 1881, sau khi trùng tu miếu các vị hào lão đặt tên gọi Tiên Chúa miếu, để chỉ Thánh Mẫu Thiên Y là vị Tiên chủ. Ngày nay, dân làng quen gọi là miếu Bà, là tên gọi ngắn gọn, thân thiết và gần gũi.

Theo sắc phong còn được lưu giữ của miếu Bà, từ thời vua Tự Đức năm thứ 5 (1852) phong cho Thiên Y A Na Thánh Mẫu: “nguyên tặng Hoằng huệ Phổ tế Linh cảm Diệu thông Mặc tướng Thượng đẳng thần .... đáng phong thêm, Hoằng huệ Phổ tế Linh Cảm Diệu thông Mặc tướng Trang huy Thượng đẳng thần và chuẩn cho thôn Lạc An, huyện Phước Điền phụng thờ thần như cũ”, như vậy miếu được xây dựng khoảng đầu thế kỷ XIX.

Trước đây, miếu được xây dựng theo hướng Tây. Hai lần vào năm 1968 và năm 2002, mưa bão làm đổ hai cây Đa cổ thụ hai bên miếu và làm sập hoàn toàn ngôi miếu. Sau đó, dân làng dựng lại miếu ở vị trí cũ và đổi hướng miếu quay theo hướng Bắc.

Miếu Bà Thánh Mẫu thờ Thiên Y A Na Thánh Mẫu, Đại càn quốc gia Nam Hải tứ vị, Nhị vị Thái tử, Nhị vị Nương Nương.

Ngày nay, miếu Bà còn gìn giữ các hoành phi, khám thờ, lư hương, chân đèn, mõ, chiêng, chuông gia trì, tiểu hồng chung, và sáu sắc phong của các vua triều Nguyễn ban, gồm:
- Hai sắc phong đời vua Tự Đức năm thứ 5(1852) phong cho Thiên Y A Na Thánh Mẫu và Đại càn quốc gia Nam Hải tứ vị;
- Sắc phong đời vua Tự Đức năm thứ 33 (1880) phong cho Thiên Y A Na Thánh Mẫu và Đại càn quốc gia Nam Hải tứ vị;
- Sắc phong đời vua Đồng Khánh năm thứ 2 (1887) phong cho Thiên Y A Na Thánh Mẫu và Đại càn quốc gia Nam Hải tứ vị;
- Sắc phong đời vua Duy Tân năm thứ 3 (1909) phong cho Thiên Y A Na Thánh Mẫu và Đại càn quốc gia Nam Hải tứ vị;
- Sắc phong đời vua Khải Định năm thứ 9 (1924) phong cho Đại càn quốc gia Nam Hải tứ vị và Thiên Y A Na Thánh Mẫu.
Từ ngoài nhìn vào di tích có các hạng mục công trình: Nghi môn, án phong và cột cờ, sân miếu, miếu Thiên Y.
Miếu Bà Thánh Mẫu được trang trí khá đẹp, tuy ngôi miếu cổ không còn và được dựng lại bằng vật liệu bê tông cốt sắt nhưng dân làng vẫn giữ lại những đường nét hoa văn trang trí truyền thống: hệ mái có cổ lầu, trên các bờ nóc, bờ dải, cổ lầu gắn các hoa văn trang trí hình rồng, cá chép, nghê, rùa, long mã … thể hiện những mong muốn của dân làng Lạc Lợi bao đời cầu cho cuộc sống bình yên, no đủ và con cháu học hành đỗ đạt nên người để góp phần dựng xây quê hương đất nước.

Theo truyền thống hàng năm lễ hội miếu Bà Thánh Mẫu diễn ra vào dịp Thanh Minh, một ngày trong khoảng tháng 2 hoặc 3 âm lịch, năm nào dân làng làm ăn được mùa, phát đạt, mới tổ chức hát bội. Lúc đó, lễ hội sẽ kéo dài trong hai đến ba ngày và có các trò chơi dân gian như: đập niêu đất, nhảy ba bố, đi xe đạp chậm... Trước đây, sắc phong của miếu được cất giữ ở đình Lạc Lợi cạnh miếu nên có lễ rước sắc. Ngoài ra, vào các ngày vía Bà: mồng 8, 18 và 28 âm lịch hàng tháng một số bà con trong thôn tập trung về miếu tụng kinh văn Thiên Y A Na.

Ghi nhận những giá trị lịch sử và văn hóa của miếu Bà Thánh Mẫu, UBND tỉnh Khánh Hòa ra quyết định Số 3422/QĐ-UBND ngày 30/12/2010 xếp hạng cấp tỉnh cho di tích

                                                                       Nguyễn Thị Hồng Tâm

Quét mã QR để xem vị trí di tích tại đây: