Đình Phú Ân Nam (còn có tên gọi là đình Phú Ân), hiện nay thuộc thôn Phú Ân Nam, xã Diên An, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa. Khi mới thành lập, làng Phú Ân gồm có 4 thôn: Miên Hoa, Bạch Qua, Phật Tỉnh và Thanh Tự. Khởi đầu, đình Phú Ân được dựng bên tả ngạn sông Cái thuộc hai thôn: Miên Hoa, Bạch Qua. Về sau do hai thôn phía hữu ngạn sông Cái (Thanh Tự và Phật Tỉnh) làm ăn phát đạt, kinh tế mạnh hơn, đường giao thông đi lại thuận lợi, lại có Phủ lỵ Diên Khánh nên chính quyền địa phương và nhân dân trong làng đã quyết định dời ngôi đình về xây cất ở phía Nam với vị trí như hiện nay. Căn cứ vào tư liệu hiện còn tại đình thì năm dời chuyển ngôi đình sang vị trí hiện nay là năm 1885.
Đình làng đã qua nhiều lần trùng tu, nhưng các lần đại trùng tu gần đây là các năm: 1956; năm 1996; năm 2007.
Căn cứ vào các sắc phong Thần mà triều đình nhà Nguyễn đã ban tặng cho làng Phú Ân thì đình làng Phú Ân được vua triều Nguyễn cho phép thờ cúng các vị Thần: Đại Càn Quốc Gia Nam Hải tứ vị Thánh nương Thượng đẳng thần, Cao Các tôn thần, ngoài ra đình còn thờ Thổ công, Chiến sỹ, Âm cô, Tiền hiền, Hậu hiền:
- Sắc thứ nhất: Tự Đức ngũ niên (1852) phong cho Đại Càn quốc gia Nam Hải tứ vị tôn thần;
- Sắc thứ hai: Tự Đức ngũ niên (1852) phong cho Cao Các tôn thần;
- Sắc thứ ba: Tự Đức tam thập tam niên (1880) phong cho Đại Càn quốc gia Nam Hải tứ vị thượng đẳng thần;
- Sắc thứ tư: Đồng Khánh nhị niên (1887) phong cho Cao Các thượng đẳng thần;
- Sắc thứ năm: Đồng Khánh nhị niên (1887) phong cho Đại Càn quốc gia Nam Hải tứ vị thượng đẳng thần;
- Sắc thứ sáu: Duy Tân tam niên (1909) phong cho Đại Càn quốc gia Nam Hải tứ vị thượng đẳng thần;
- Sắc thứ bảy: Khải Định 9 (1924) phong cho Đại Càn quốc gia Nam Hải tứ vị thượng đẳng thần;
- Sắc thứ tám: Khải Định 9 (1924) Cao Các thượng đẳng thần;
Đình tọa lạc trên một khu đất tương đối bằng phẳng, quay hướng Đông, tổng thể đình có các công trình: Nghi môn, đại đình, miếu Tiền hiền, miếu Thổ công, nhà đông.
Đình Phú Ân là ngôi đình còn lưu giữ được những kết cấu kiến trúc ban đầu của ngôi đình cổ trên đất Khánh Hòa. Tiền tế và chánh điện liên kết với nhau, chánh điện lưu giữ nhiều hoành phi, câu đối, thiết bản, sắc phong. Chính giữa đặt ban thờ Hội đồng, sau có ban thờ Thần, khám thờ được sơn son thiếp vàng, mái khám trạm trổ hình lưỡng long tranh châu, hai bên thờ Tả ban liệt vị và Hữu ban liệt vị.
Phía đông chính điện là nhà đông, được thiết kế 3 gian 2 chái, kết cấu kiến trúc gồm 4 hàng chân cột, 2 hàng cột cái và 2 hàng cột quân.
(Chính điện đình Phú Ân Nam)
Trong cuộc kháng chiến chống Pháp xâm lược, đình Phú Ân là một cơ sở cách mạng lớn của huyện Diên Khánh. Sau cách mạng Tháng Tám thành công, bộ máy chính quyền cách mạng được thiết lập, uy tín của Mặt trận Việt Minh rất lớn. Để củng cố chính quyền cách mạng non trẻ, Việt Minh đã tập hợp đông đảo các tầng lớp nhân dân về đình Phú Ân để học tập chương trình điều lệ Việt Minh. Để có vũ khí trang bị cho lực lượng dân quân tự vệ trong làng, Mặt trận Việt Minh xã còn tập trung một số thợ rèn tại địa phương về đình Phú Ân rèn các loại giáo mác, gươm. Đình Phú Ân cũng là địa điểm tổ chức lớp bình dân học vụ xóa nạn mù chữ, nhiều bà con sau khi học lớp này đã biết đọc chữ Quốc ngữ; bên cạnh đó, đình Phú Ân trở thành vị trí quan trọng cho các chiến sĩ cách mạng hoạt động trú ẩn vì địa hình giáp sông Cái, thuận lợi cho việc thoát hiểm.
Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ xâm lược, tiếp nối truyền thống đấu tranh bất khuất của thế hệ cha anh, các anh như: Nguyễn Tống, Nguyễn Hữu Bích, Phạm Thị Chuông … vẫn tiếp tục hoạt động cách mạng, ngày ở chiến khu, đêm về làng trú ẩn ở đình để vận động bà con đấu tranh biểu tình chống lại sự đàn áp của đế quốc Mỹ.
Đình làng mở hội vào mùa Xuân và mùa Thu, cúng lệ hàng năm vào ngày tốt trong tháng 3 âm lịch. Từ 3 năm trở lên do sự hưởng ứng của bà con nhân dân đóng góp để tổ chức hát bộ.
Với những giá trị lịch sử - văn hóa tiêu biểu, năm 2008 đình Phú Ân được UBND tỉnh Khánh Hòa ban hành Quyết định số 708/QĐ- UBND xếp hạng là Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh.
Nguyễn Thị Thúy Hằng
Quét mã QR để xem vị trí di tích tại đây:
