Miếu Thiên Hậu Hải Nam thuộc phường Ngọc Hiệp, thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa.
Lịch sử di dân với số lượng đông người từ Trung Quốc sang Việt Nam bắt đầu từ thế kỷ 16, 17 đã mở đường cho các dịch vụ thương mại của người Hoa ở tỉnh Quảng Đông, Phúc Kiến, Triều Châu và Hải Nam - Trung Quốc đến các tỉnh Nam Trung Bộ và các vùng Nam Bộ của Việt Nam.
Miếu Thiên Hậu Hải Nam do những người Việt gốc Hoa vùng Hải Nam sang sinh sống và làm ăn tại Vĩnh Điềm xây dựng lên để thờ bà Thiên Hậu. Dưới thời Nguyễn khu vực này thuộc thôn Đông An, xã Vĩnh An, tổng Xương Hà, huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh, trấn Bình Hòa.
Theo học giả Vương Hồng Sển thì bà có tên là My Châu, thuộc Bồ Dương (Phước Kiến), sinh ngày 23 tháng 3 năm Giáp Thân (1044), đời vua Tống Nhân Tông. Sau đó, tám tuổi Bà biết đọc, mười một tuổi Bà tu theo Phật giáo. Mười ba tuổi Bà thọ lãnh thiên thơ: thần võ y xuống cho một bộ “Nguyên vị bí quyết” và Bà tìm được dưới giếng lạn một xấp cổ thư khác, rồi coi theo đó mà luyện tập đắc đạo.
Một lần cha bà tên là Lâm Tích Khánh ngồi thuyền cùng hai anh trai (anh của Bà), chở muối đi bán tỉnh Giang Tây, giữa đường thuyền lâm bão lớn, lúc ấy Bà đang ngồi dệt vải cạnh mẹ nhưng xuất thần để đi cứu cha và anh, Bà dùng răng cắn được chéo áo của cha, hai tay nắm hai anh, giữa lúc đó mẹ kêu gọi Bà và ép Bà trả lời, Bà vừa hé môi trả lời thì sóng cuốn cha đi mất dạng, chỉ cứu được hai anh, từ đó mỗi khi tàu thuyền ngoài khơi thì người ta thường cúng vái đến Bà và cầu xin Bà phò độ. Năm Canh Dần (1110) nhà Tống sắc phong cho Bà là “Thiên Hậu Thánh Mẫu”, vì sự linh thiêng đó mà bà con người Hoa nói chung và người Hải Nam nói riêng rất tôn kính Bà và Bà được đưa vào thờ ngay sau khi xây dựng Miếu.
Người Hải Nam vốn có truyền thống lâu đời là tục thờ Bà Thiên Hậu, bất kỳ đi đến đâu, khi đã định cư và dần ổn định cuộc sống ở nơi mới thì việc đầu tiên là lập miếu để thờ Bà. Việc lập miếu ở khu vực Chợ Mới (Vĩnh Điềm) này cũng vậy. Khu vực này sau phát triển thành Thị Tứ Vĩnh Điềm – là một trong những thương cảng sầm uất nhất tỉnh Khánh Hòa. Người Hải Nam (Trung Quốc) sang giao thương buôn bán thấy điều kiện tự nhiên thuận lợi, dân cư thưa thớt nên đã di cư sang đây lập nghiệp. Tàu thuyền từ Hải Nam sang đây buôn bán tấp nập, hàng hóa được lưu thông bằng đường biển. Vào năm Đinh Dậu (1837) bà con Hoa kiều gốc Hải Nam vận động quyên góp tiền mua đất xây Miếu để có nơi thờ phụng, cúng bái Bà.
Năm 1851 (Tân Hợi) Miếu hoàn thành và tiến hành các nghi lễ đưa Bà vào thờ tự.
Trải qua thời gian tồn tại hơn một thế kỷ, di tích được trùng tu nhiều lần nhưng kiến trúc hiện nay là của lần trùng tu năm 1992. Mặc dù vậy, trong quá trình trùng tu vẫn giữ nguyên các hạng mục công trình và thành phần kiến trúc chỉ thay ngói cũ đã mục nát.
Miếu Thiên Hậu Hải Nam được xây dựng trên một khuôn viên thoáng đãng, bao gồm có 3 công trình chính là Nghi môn, Miếu, Tụ Linh đường.
Nghi môn có thiết kế hai phần: Nghi môn ngoại và Nghi môn nội. Qua Nghi môn nội là Miếu và chia làm hai phần chính: Tiền tế xây cao hơn sân một bậc, có 4 cột đại đỡ phần mái thông qua hai vì kèo thiết kế theo kiểu vì nóc kiểu vì kèo. Bốn mặt để trống, chỉ có hai hàng cột quân, tiền tế treo các bức hoành phi, trên các hàng cột cái và cột quân treo các cặp liễn đối. Chính giữa gian Tiền tế đặt 01 ban thờ Hội đồng, phía trên bày lư hương, chân đèn và các đồ từ khí có giá trị.
Sau hai cột cái bằng gỗ là hai cột đá hình vuông tạo thành một khoảng trống nối phần hiên trước khi vào chính điện, tại phần hiên này là điểm nhấn đặc biệt của di tích; toàn bộ kiến trúc gỗ ở đây được trang trí và chạm khắc các tích truyện Trung Hoa.
Chính điện được tạo thành từ hai bộ vì nóc kết cấu kiểu biến thể giá chiêng chồng rường con nhị, các thanh xà đỡ lực của hệ mái. Tường hồi xây bít lên tận mái. Chính giữa chính điện đặt 01 ban thờ bằng gỗ trên có lư hương, đỉnh đồng và đồ từ khí. Phía trong là khám thờ Thiên Hậu bằng gỗ được trang hoàng khá lộng lẫy, chạm trổ hoa văn và linh vật tinh xảo; phía trên đặt tượng Bà, phía trước đặt bài vị chữ Hán; hai bên ban thờ đặt bộ bát bửu có giá trị nghệ thuật cao.
Tường hồi phía Đông và Tây là hai khám thờ Phúc đức Chính thần và Tài bạch Tinh quân. Hàng năm, miếu Thiên Hậu Hải Nam tổ chức cúng lớn vào ngày 23/3 âm lịch là ngày Vía Bà. Bên cạnh đó, miếu còn cúng vào các ngày rằm, mùng một, 5/5; 9/9.
Năm 2011, miếu Thiên Hậu Hải Nam được UBND tỉnh Khánh Hòa ban hành Quyết định số 526/QĐ - UBND xếp hạng là Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh.
Nguyễn Thị Thúy Hằng
Quét mã QR để xem vị trí di tích tại đây:
