Đình Xuân Mỹ tọa lạc tại thôn Xuân Mỹ, xã Ninh Thọ, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa.
Theo lời kể của các hào lão địa phương, vào thập niên 20 của thế kỷ XVIII, lưu dân các tỉnh Bắc Trung bộ đến làng Xuân Mỹ (xã Ninh Thọ) sinh sống và lập nghiệp. Như đã thành truyền thống, nơi vùng đất mới với bao nhiêu điều âu lo, không biết đâu là điểm tựa thì việc nghĩ ngay đến một thế lực vô hình nào để an tâm hơn về mặt tâm lý là điều dễ hiểu. Và ngôi thảo am nhỏ được làm bằng tranh tre, nứa lá, mái lợp tranh thờ Sơn Lâm chúa tướng và Bà Thiên Y A Na ra đời từ đó. Khi lưu dân đã đến vùng đất tương đối nhiều, để có nơi giải quyết các việc chung cũng như sinh hoạt văn hóa và tín ngưỡng chung của làng, dân làng tiến hành cải tạo lại thảo am nhỏ thành đình làng vào nửa đầu thế kỷ XIX, để thờ Thần Thành Hoàng và các vị thần đã chi phối đến đời sống của người dân trong làng.
Đình Xuân Mỹ
Đến năm Ất Mão (1915), dân làng tổ chức đại trùng tu đình làng bằng kết cấu vật liệu phức hợp gỗ - đá: móng đá, tường đá san hô, khung sườn gỗ, mái lợp ngói âm dương với đầy đủ các hạng mục công trình: Nghi môn, chính điện, nhà đông, nhà tây, nhà kho, nhà bếp, tường bao.
Từ khi khởi dựng tới nay, đình Xuân Mỹ đã trải qua những lần trùng tu vào các năm: 1915, 1997, 2016.
Đình Xuân Mỹ thờ các vị sau: Bản Cảnh Thành Hoàng, Thiên Y A Na, Tiền hiền, Thổ công.
Trong những năm 1947-1948, đình Xuân Mỹ bị mất đình phả và 03 sắc phong. Hiện nay, đình Xuân Mỹ còn bảo lưu được 06 sắc phong của các triều vua nhà Nguyễn ban tặng, cụ thể như sau:
- Sắc Tự Đức năm thứ 05 (1852) phong cho Thành Hoàng.
- Sắc Tự Đức năm thứ 33 (1880) phong cho Thành Hoàng.
- Sắc Đồng Khánh năm thứ 02 (1887) phong cho Thành Hoàng.
- Sắc Duy Tân năm thứ 03 (1909) phong cho Thành Hoàng.
- Sắc Khải Định năm thứ 02 (1917) phong cho Thành Hoàng
- Sắc Khải Định năm thứ 02 (1917) phong cho Thiên Y A Na.
Đình Xuân Mỹ tọa lạc ở giữa thôn Xuân Mỹ, trong khuôn viên có tổng diện tích 1.712 m2, mặt tiền của di tích quay về hướng Đông. Từ ngoài vào trong, đình Xuân Mỹ có bố cục mặt bằng tổng thể gồm các thành phần kiến trúc: Cột cờ, án phong, chính điện, nhà kho.
Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, đình Xuân Mỹ là nơi ghi dấu một số sự kiện tiêu biểu như: Trước cách mạng tháng Tám năm 1945, đình Xuân Mỹ là địa điểm diễn ra phong trào hoạt động bí mật của các tổ chức Việt Minh; nơi hội họp và tiếp tế lương thực, thuốc men cho các chiến sĩ cách mạng. Đình Xuân Mỹ cũng là địa điểm dân quân tập trung lực lượng vũ trang luyện tập võ thuật và huấn luyện kỹ năng sẵn sàng chiến đấu.
Trước kia, làng Xuân Mỹ tổ chức cúng đình làng vào dịp “Xuân Thu nhị kỳ”. Sau năm 1975, nhân dân trong làng tiến hành “Xuân Thu hiệp nhất” và chọn ngày 10/3 âm lịch hàng năm là ngày cúng đình.
Ngày 14/10/2010, UBND tỉnh Khánh Hòa ban hành Quyết định số 2637/QĐ-UBND xếp hạng Đình Xuân Mỹ là Di tích lịch sử-văn hóa cấp tỉnh.
Trần Thị Thanh Loan