Đình – lăng Bình Tây thuộc thôn Bình Tây 2, phường Ninh Hải, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa, nằm cách trung tâm thị xã Ninh Hòa khoảng 18km về hướng Đông Bắc. Đình - lăng tọa lạc trên một địa thế đẹp ở phía Bắc của thôn, mặt hướng ra đầm, lưng tựa vào núi.
Dựa vào những tư liệu lịch sử ở đình cho thấy, di tích có niên đại xây dựng khoảng cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX. Trước kia, đình - lăng ở thôn Tây An, thuộc Hà Bạc, huyện Quảng Phước, phủ Bình Hòa. Ban đầu, đây chỉ là lăng Bình Tây nhưng sau khi ngôi đình Bình Tây cũ bị đổ vào năm 1990, nhân dân đã chuyển một số di vật của đình cùng với lăng trùng tu xây dựng lên đình – lăng Bình Tây. Năm 1994, dân làng trùng tu miếu Tiền hiền; năm 2001 trùng tu tiền tế và hậu điện.
Đình – lăng thờ Ông Nam Hải và Bản cảnh Thành hoàng, đó là hai vị thần được thờ chủ đạo. Ngoài ra, đình - lăng còn phối thờ Thủy Long, Thánh Nương, Công Chúa, Thần Nông, các vị Tiền hiền, Hậu hiền …
Di tích được dựng theo kiểu hình chữ “đinh” với 3 gian tiền tế phía trước và một gian hậu điện phía sau. Ngoài ra còn có nghi môn, án phong ngoại, án phong nội, võ ca, miếu Công Chúa, miếu Thần Nông, miếu Thủy Long, miếu Thánh Nương, miếu Tiền Hiền (nhà Tây), nhà đông, nhà khách 1, nhà khách 2.
Tiền tế gồm 3 gian bằng nhau, được thiết kế theo lối kiến trúc cổ truyền của người Việt với chất liệu cơ bản là gạch, vữa tạo, cùng với hệ thống chịu lực chủ yếu bằng cột, vì kèo, kết hợp với hệ thống hoành, kẻ, rui, mè... nâng đỡ mái. Trong đó, 4 chiếc cột cái bằng gỗ được bọc bê tông phía ngoài là chịu lực chủ đạo. Trên thân cột có trang trí đắp nổi hình rồng cuốn, được liên kết với hai bộ vì và các thanh xiên. Phía trên có treo tấm hoành phi bằng gỗ có niên hiệu Thành Thái thứ 14 trên có ghi dòng lạc khoản: “Tuế thứ năm Nhâm Dần, niên hiệu Thành Thái thứ 14 (1902). Kiến tạo ngày lành hai tám tháng ba”.
Hậu điện được làm nối liền với tiền tế, được thiết kế một gian, là nơi thờ các vị thần Nam Hải và Bản cảnh Thành Hoàng. Hệ thống chịu lực chủ đạo bằng 4 bức tường nâng đỡ mái. Ở vị trí trung tâm là ban thờ Thần, hai bên ban thờ ghi đôi câu đối có chữ đầu ghép từ tên di tích với nội dung ca ngợi công đức của vị thần được thờ:
Phiên âm:
Bình lập phụng tiên linh Đại Càn Nam Hải,
Tây thành thường tế lễ thần chiêu linh ứng.
Dịch nghĩa:
Bình lập thờ phượng tiên linh Đại Càn Nam Hải,
Tây thành thường tế lễ thần chiếu tỏa ứng linh.
Mái được lợp bằng ngói tây, trên đỉnh bờ nóc của tiền tế ở chính giữa trang trí đắp nổi “Lưỡng long chầu bình hồ lô”. Hai bên tường hồi trang trí đắp nổi hình mặt hổ phù hung tợn với ý nghĩa trấn áp tà ma, chế ngự sát khí và hóa hung thành cát. Trên bờ nóc của Hậu điện trang trí đắp nổi hình “Cá chép vượt vũ môn”, hình ảnh đó liên quan đến tích cá chép sau khi vượt vũ môn biến thành rồng, qua đó thể hiện tinh thần hiếu học vượt khó, mong ước dân làng học hành đỗ đạt thành tài của bà con nhân dân nơi đây.
Hàng năm, để tưởng nhớ công đức của các vị thần, cứ vào hai ngày 11 và 12 tháng 3 âm lịch nhân dân lại tổ chức lễ hội. Ngoài phần lễ, còn có phần hội (Hát bội) để phục vụ bà con nhân dân vui chơi, thưởng thức nghệ thuật dân gian truyền thống.
Một điều đặc biệt có giá trị to lớn về mặt lịch sử - văn hóa, là đình – lăng Bình Tây còn lưu giữ được khá nhiều di vật, cổ vật có giá trị gồm: 9 sắc phong các thời kỳ vua triều Nguyễn ban tặng, hoành phi, chiêng, trống, thanh la…Ngoài ra, đình cũng lưu giữ di sản văn hóa phi vật thể: các nghi thức, nghi lễ cúng kính, các bài văn cúng, tư liệu Hán Nôm các bản nhạc cúng…
Chín sắc phong của đình – lăng Bình Tây gồm:
- Sắc Minh Mạng thứ ba (1822) phong cho Nam Hải Cự tộc Ngọc lân chi thần;
- Sắc Thiệu Trị thứ 3 (1843) phong cho Nam Hải Cự tộc Ngọc lân chi thần;
- Sắc Thiệu Trị thứ 3 (1843) phong cho Nam Hải Cự tộc Ngọc lân chi thần;
- Sắc Thiệu Trị thứ 3 (1843) phong cho Nam Hải Cự tộc Ngọc lân chi thần;
- Sắc Tự Đức thứ 3 (1850) phong cho Nam Hải Cự tộc Ngọc lân chi thần;
- Sắc Đồng Khánh thứ 2 (1887) phong cho Nam Hải Cự tộc Ngọc lân chi thần;
- Sắc Duy Tân thứ 3 (1909) phong cho Nam Hải Cự tộc Ngọc lân chi thần;
- Sắc Khải Định thứ 2 (1917) phong cho Nam Hải Cự tộc Ngọc lân chi thần;
- Sắc Khải Định thứ 9 (1924) phong cho Nam Hải Cự tộc Ngọc lân chi thần.
Với những giá trị tiêu biểu về kiến trúc nghệ thuật, đình được UBND tỉnh xếp hạng là Di tích cấp tỉnh tại Quyết định số: 2639/QĐ – UBND ngày 14 tháng 10 năm 2010.
Nguyễn Chí Khải