Hòn Thị  là hòn đảo lớn nhất nằm giữa đầm Nha Phu; có đỉnh cao 220m[1]. “Hòn Thị có chu vi 6.750m và cách đất liền khoảng 3km, trên đảo có nhiều gộp đá khá hiểm trở và lại có nguồn nước ngọt, thuận lợi cho sinh hoạt. Bởi vậy, nơi đây trong suốt một thời gian dài luôn là một căn cứ thủy quân quan trọng của phong trào Tây Sơn, khởi nghĩa Trịnh Phong, cũng như trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược 1945 – 1954 của nhân dân tỉnh Khánh Hòa” [2].
Địa hình Hòn Thị là núi đá nhiều gộp liên hoàn, chiều dài từ Đông sang Tây khoảng hơn 1.200m. Trong những năm đầu kháng chiến chống Pháp, các lực lượng vũ trang và cơ quan dân chính Đảng của tỉnh Khánh Hòa đều đóng ở căn cứ Hòn Hèo; ở Hòn Thị là một bộ phận sản xuất của liên Trung đoàn 80 – 83 và một Tổ may quân trang thuộc Tỉnh đội Khánh Hòa [3].

Lịch sử hình thành di tích: Hòn Thị còn có tên chữ là Cù Sơn. Hòn Thị có lợi thế thiên nhiên với nhiều gộp đá rộng lớn tạo thành hang, ngách, động liên hoàn có thể di chuyển ngầm dưới sâu từ đầu đến cuối đảo, quan sát được một diện rộng trên biển, có thế tốt cho phòng ngự; có một bộ phận dân cư sinh sống trên đảo, có điều kiện đưa cán bộ vào đô thị (vùng địch tạm chiếm) một cách hợp pháp, hoặc đưa cán bộ cơ sở từ bên trong đô thị ra căn cứ đều thuận lợi.
Đầu năm 1947, sau khi thực dân Pháp củng cố Nha Trang là Quân khu cho miền Nam Trung bộ (secteur militaire), các lực lượng cách mạng kháng chiến phải phân tán lập căn cứ, không thể tập trung sát Nha Trang. Ông Nguyễn Chánh (tức Chánh Thẹo), nguyên Chỉ huy trưởng lực lượng biệt động, Trưởng cơ quan tình báo quân sự Khánh Hòa đã cho bộ phận tiền trạm đến Hòn Thị tháng 3/1947 và giữa năm 1947 di chuyển toàn bộ đơn vị từ Hòn Tre đến Hòn Thị. Chi Tình báo lúc đó khoảng 25 người, gồm chỉ huy, cán bộ nghiên cứu, cán bộ cơ động, hậu cần, bảo vệ, liên lạc…
Một số hoạt động của Chi Tình báo Khánh Hòa tại Hòn Thị: Phạm vi hoạt động của Chi tình báo Khánh Hòa và Phân ban tình báo liên khu V trải rộng từ Thành phố Hồ Chí Minh, Đà Lạt, Buôn Mê Thuột, Nha Trang ra tới Quảng Nam… Sau khi ổn định nơi ăn, chốn ở và công tác tổ chức, Chi Tình báo Khánh Hòa tăng cường cho Tỉnh đội Khánh Hòa để xây dựng và củng cố tổ chức Quân báo của Tỉnh đội.
Trong suốt bảy năm kháng chiến (từ 1947 – 1954), mặc dù có những cuộc hành quân càn quét vào căn cứ Hòn Thị với quy mô tiểu đoàn phối hợp, trung đoàn… của địch nhưng ta vẫn bảo toàn được căn cứ, tiêu biểu như cuối năm 1948, địch vây ráp, quân ta kiên trì ẩn nấp dưới các gộp đá 21 ngày đêm, buộc địch phải rút quân.
Đầu năm 1949, theo yêu cầu nhiệm vụ, đòi hỏi phải có sự tập trung trong chỉ đạo hoạt động tình báo trên các chiến trường, Cục Tình báo, Bộ tổng chỉ huy chỉ đạo tiến hành hợp nhất Ban tình báo Khu 5, Khu 6, Khu 15 thành Ban Tình báo Liên khu 5 [4]. Sau đó, một bộ phận đặc biệt Tình báo Liên khu 5 do các đồng chí Nguyễn Văn Hội, Lê Văn Hoàng phụ trách, từ Vũng Đình Hòn Hèo chuyển đến đóng quân ở Hòn Thị, bên cạnh Chi tình báo Khánh Hòa. Xây dựng căn cứ Hòn Thị là nhiệm vụ quan trọng mà Bộ tư lệnh Liên khu 5 đã giao cho Tình báo Khánh Hòa.
Từ năm 1950 đến năm 1954, Tình báo Liên khu 5 đã xây dựng, phát triển hệ thống cơ sở “đi sâu”, thu thập nhiều tin về tình hình đồn trú, bố phòng, hành quân của Pháp và ngụy quân trên các chiến trường, trong từng thời điểm có giá trị như: tin về sự phát triển binh lực ngụy quân trên miền Bắc và Trung, Hạ Lào; sự vận chuyển lớn của địch trên chiến trường; tin tức về càn quét, khủng bố, đôn quân bắt lính của địch. Đặc biệt tin Pháp thành lập các đơn vị kỵ binh ứng cứu nhỏ và tin về cuộc hành quân Atlanta được cấp trên đánh giá cao.
Chiến dịch Đông Xuân 1953 – 1954, theo kế hoạch Nava, Pháp đã tập trung binh lực lớn ở miền Trung mở cuộc hành quân Atlanta với ý đồ phân tán mỏng lực lượng của ta, tiêu diệt chủ lực Liên khu 5, nhằm chia sẻ cho chiến dịch Điện Biên Phủ, đồng bằng Bắc Bộ. Tình báo Liên khu 5 (Tình báo Nha Trang – Khánh Hòa[5]) đã khai thác được tin qua mật mã của địch và tổ chức lấy được Kế hoạch Atlanta kịp thời báo cho Bộ tư lệnh Liên khu 5 giúp cấp trên triển khai lực lượng đập tan cuộc hành quân quy mô lớn của Pháp [6].
Cùng với chiến trường hai miền Nam, Bắc, Tình báo Liên khu 5 (trong đó có Tình báo quốc phòng Khánh Hòa) đã góp phần hoàn thành đường lối chỉ đạo của Đảng, của Bộ Tổng tư lệnh phá tan các chiến lược chiến tranh của địch, đưa cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp đến thắng lợi cuối cùng mà đỉnh cao là chiến thắng Điện Biên Phủ chấn động địa cầu. Di tích Địa điểm Chi Tình báo Khánh Hòa tại Hòn thị đã được UBND tỉnh Khánh Hòa xếp hạng Di tích cấp tỉnh tại quyết định số 2598/QĐ-CT.UBND ngày 18/9/2015.

Bia địa điểm chi tình bái Khánh Hoà tại Hòn Thị

                                                                             Nguyễn Thị Hồng Tâm

[1] Địa chí Khánh Hòa (2003), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr 20.
[2] Nguyễn Công Bằng (2008), Đôi nét về đảo Hòn Thị trong lịch sử, Tạp chí Khoa học Công nghệ và Môi trường Khánh Hòa, Số 2, tr 24.
[3] Lời kể của ông Trần Khánh Lân, sinh năm 1930, địa chỉ: 27 Trịnh Phong, tp. Nha Trang.
[4] Cục 11 (Tổng cục II) (2012), 30 năm Bản hùng ca thầm lặng, Xưởng in V78 – Tổng cục II, tr 16.
[5] Lời kể của ông Kiều Xuân Cư, sinh năm 1925, địa chỉ: số 7 Ngô Thời Nhiệm, tp. Nha Trang.
[6] Sđd, tr 17.

Quét mã QR để xem vị trí di tích tại đây: