Đình Phú Xương tọa lạc tại số 19 – đường Phú Xương, tổ dân phố 19 Tây Bắc, phường Vĩnh Hải, thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa.
Đình Phú Xương được xây dựng khoảng đầu thế kỷ XIX. Theo các cụ hào lão kể lại: đình Phú Xương xưa thuộc thôn Phú Toàn (sau đổi thành Phú Nhơn, huyện Vĩnh Xương, tỉnh Khánh Hòa). Đầu tiên đình do năm dòng tộc (Trần, Lê, Nguyễn, Huỳnh, Lâm) trong làng xây dựng tại gò Bà Đỡ (nay là thôn Xuân Ngọc, xã Vĩnh Ngọc) và lấy tên làng Phú Toàn làm tên đình. Lúc này, đình được xây dựng bằng tranh tre nứa lá. Theo cách phát âm địa phương “Phú Toàn” dễ đọc lệch thành “Phú Tàn” là nghèo nàn, không phát triển, dự báo một tương lai không tốt đẹp nên các vị bô lão và dân làng xin chính quyền đổi tên làng thành Phú Nhơn, với ý nghĩa con người chịu khó cần cù lao động sáng tạo, biết trọng nhân nghĩa thì sẽ giàu có, sung túc. Sau này, thực dân Pháp làm đường xe lửa chạy qua gần đình làm rung lắc nên các vị bô lão chuyển đình đến Gò Hương, nằm ở vị trí trung tâm làng, thuận lợi cho việc đi lại cúng tế, hội họp và sinh hoạt văn hóa của nhân dân. Lúc này, đình được xây bằng gạch ghè ống, mái lợp ngói móc (ngói vẩy). Sau đó, đình thuộc xã Phú Xương nên tên đình được gọi là Phú Xương theo địa danh và không thay đổi cho đến nay.
Đình Phú Xương quay hướng Đông Nam, được xây dựng trong khuôn viên rộng 2.713,6m2. Từ ngoài nhìn vào, di tích gồm: Nghi môn, Án phong, Đại đình, miếu Thiên Y, miếu Tiền bối Hậu bối, nhà Đông, Đài Liệt sỹ.
Đình Phú Xương thờ Thành hoàng, Thánh Mẫu Thiên Y A Na, Tiền hiền Hậu hiền,Tiền bối Hậu bối, Anh hùng liệt sỹ, Sơn lâm chúa tướng, Thổ công, Tiên sư Tổ sư, Sơn lâm, Ngũ hành. Dân làng phụng cúng tôn ông Trần Ngôn là Tiền hiền khai khẩn và ông Trần Đại (cháu nội ông Trần Ngôn) là Hậu hiền khai cơ.
Theo truyền thống hàng năm lễ hội đình Phú Xương diễn ra vào dịp giỗ Tổ Hùng Vương, trong hai ngày từ mồng 9/3 đến 10/3 Âm lịch. Đây là lễ cúng Xuân cầu an. Nếu có hát bộ thì lễ hội kéo dài từ ba đến bốn ngày.
Đình Phú Xương còn lưu giữ 05 sắc phong do các đời vua Thành Thái, Duy Tân, Khải Định của triều Nguyễn ban tặng, bao gồm:
- Sắc phong đời vua Thành Thái năm thứ 2 (1890) phong cho Bổn cảnh Thành hoàng.
- Sắc phong đời vua Thành Thái năm thứ 2 (1890) phong cho Thiên Y A Na Diễn ngọc phi.
- Sắc phong đời vua Duy Tân năm thứ 3 (1909) phong cho Bổn cảnh Thành hoàng.
- Sắc phong đời vua Duy Tân năm thứ 3 (1909) phong cho Thiên Y A Na Diễn ngọc phi.
- Sắc phong đời vua Khải Định năm thứ 9 (1924) phong cho Bổn cảnh Thành hoàng.
Hiện nay, đình vẫn còn gìn giữ và bảo tồn kiến trúc cổ với những hoa văn, họa tiết trang trí trên hệ mái, cổ lầu, án phong theo phong cách thời Nguyễn; những hiện vật như sắc phong, câu đối, chuông, mõ… cùng những nghi thức tế lễ theo phong tục cổ truyền.
Những hoa văn trang trí ở đình rất sắc nét, cầu kỳ và tinh xảo mà không phải di tích nào hiện nay ở Khánh Hòa cũng có được. Với hình ảnh “Rồng chầu phượng múa” gắn trên hệ mái, cùng những hoa văn hình mây cuộn, dơi… khiến cho ngôi đình có sự thanh thoát, nhẹ nhàng và thể hiện sự thăng hoa của người thợ thủ công tài hoa, khéo léo.
Trải qua thời gian, đình đã được trùng tu nhiều lần vào các năm:
- Khoảng cuối thế kỷ XIX đình còn là nhà tranh vách đất. Đầu thế kỷ XX, đình được xây bằng gạch ghè ống và lợp ngói âm dương.
- Năm 1963: xây Võ ca, mái lợp tôn và sửa nghi môn.
- Năm 1968: do nhánh cây Đa gãy làm sập nhà Đông nên xây lại nhà Đông.
- Năm 2001: ngôi đình bị xuống cấp nên dân làng đóng góp sức người sức của xây lại đình làng, miếu Thiên Y, Nghi môn, Án phong, tường bao, nhà Đông.
- Năm 2003: UBND phường Vĩnh Hải phối hợp với Ban quản lý xây dựng Đài liệt sỹ của phường trong khuôn viên đình.
Việc trùng tu, bảo tồn mái đình thể hiện rõ sự quan tâm của chính quyền và nhân dân địa phương đối với di sản văn hóa dân tộc, góp phần bảo tồn truyền thống văn hóa ở địa phương.
Ngày 11/11/2009, đình Phú Xương được UBND tỉnh Khánh Hòa xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh, tại quyết định số 2864/QĐ-UBND.
Nguyễn Thị Hồng Tâm
Quét mã QR để xem vị trí di tích tại đây:
