Theo Đại Nam Nhất Thống Chí, từ thời vua Gia Long đến Minh Mệnh năm thứ 1 (1820), Phủ đường Ninh Hòa là trụ sở hành chính cấp huyện; đến thời Minh Mệnh năm thứ 12 (1831) lỵ sở này được xây dựng lại với quy mô khang trang, tương xứng là trụ sở hành chính cấp huyện (sau đó là Phủ)[1]. Hiên nay, Phủ đường Ninh Hòa thuộc phường Ninh Hiệp, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa.
1- Khảo tả di tích:
Phủ đường Ninh Hòa là công trình kiến trúc có dạng hình chữ nhật với bốn cạnh là tường hồi bít đốc, mặt tiền quay về hướng Đông Nam. Về tổng thể, di tích được kết cấu theo mô típ nhà truyền thống của vùng đồng bằng Khánh Hòa theo kiểu 3 gian 2 chái. Riêng phần tường phía trước hiên và phần mái trang trí theo mô típ cấu trúc thành cổ ở cố đô Huế - kiến trúc truyền thống của thời Nguyễn. Chính điều này tạo cho di tích vừa có nét cổ kính, vừa có sự trang nghiêm mang tính chất một công đường; kết cấu kiến trúc hài hòa, giá trị nghệ thuật cao.
Tòa nhà chính là công đường, bậc cấp và thềm được xây bằng gạch láng xi măng (kích thước 3,3m x 4,6m). Đây là nơi được dùng để thông báo các lệnh chỉ, chỉ dụ của vua quan triều đình cho đội ngũ nha lại ở Phủ.
Qua khỏi thềm là hành lang chạy dài suốt chiều ngang mặt trước ngôi nhà, có kích thước 2,3m x 16,8m. Công đường có diện tích 148,2m2. Kết cấu chịu lực chính của ngôi nhà và đỡ hệ mái bên trên là 26 cột gỗ tròn. Gian giữa là nơi làm việc của Tri phủ, có kích thước 4,6m x 9,5m và hai gian hai bên là nơi làm việc của Nha lại, có kích thước 5,5m x 9,5m; mỗi phòng bên liên kết gồm 01 gian và 01 chái nhỏ. Hai đầu hồi của 2 phòng làm việc có 2 đường bậc cấp lên xuống ở hai đầu, trên có ngưỡng cửa hình vòm.
Hệ mái: Phủ đường có kết cấu 4 mái gồm 2 mái trước sau và 2 mái hồi, lợp ngói âm dương. Phần trên của diềm mái trang trí những ô trống hình lục lăng, hình tròn, hình quả trám. Đây chính là điểm nhấn trong kiến trúc dân gian cổ của vùng đồng bằng Khánh Hòa hồi cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.
Hệ thống tường bao có 5 cửa vòm xây gạch thẻ, uốn cong phần ngưỡng cửa phía trên theo kiến trúc phương Tây, song song đối xứng nhau.
Trước kia, phía sau gian bên tả còn có nhà Đội lệ (quân lính) và phòng giam, nhưng trải qua các biến cố của lịch sử, nay đã không còn.
Về cơ bản, ngôi nhà vẫn được giữ gìn kết cấu như cũ và với lần tu bổ gần đây nhất (năm 2005) đã đưa di tích trở về đúng chức năng vốn có của một công đường. Nhằm mục đích tuyên truyền, giáo dục truyền thống lịch sử cho thế hệ trẻ, năm 2010, tỉnh Khánh Hòa đã tiến hành sưu tầm, phục chế và phục dựng lại các hiện vật, hình ảnh trưng bày tại Phủ đường Ninh Hòa như sau:
- Gian giữa: trưng bày một bộ bàn ghế và tượng mô phỏng cảnh quan Tri phủ đang ngồi làm việc, một hòm sách ở bên phải và một ống gỗ đựng roi da bò, roi cá đuối ở bên trái. Trên bàn là ống đựng bút, nghiên mực, ấn triện, hộp đựng thẻ lệnh. Tại vị trí ngồi làm việc của viên tri huyện còn có cặp tàn, lọng che trông rất uy nghiêm. Phía sau tri huyện đặt bộ chấp kích (gồm 10 loại binh khí cổ) và một lính hầu ngồi kéo quạt. Ngoài ra, hai bên vách tường có treo 02 bức tranh sơn dầu mô tả quang cảnh sự kiện 16/7/1930 ở núi Ổ Gà và Phủ đường Ninh Hòa.
Cảnh mô phỏng quan Tri phủ đang làm việc
- Gian bên tả: là nơi ở của gia đình Tri phủ và các lính hầu; tại đây trưng bày 01 bộ Tràng kỷ, 02 tủ kính đựng các hiện vật: trang phục lính xưa, trang phục của tri huyện (khăn đóng, áo the, bộ veston, mũ phớt, cà vạt đen, giày hạ, guốc mộc), bộ gươm giáo (2 gươm, 2 đao), bộ điếu bát gốm sứ, khay khảm xà cừ và bộ ấm chén, một bình vôi. Cũng tại gian này, còn trưng bày 2 tượng lính khiêng võng, 01 tượng người mang lọng, 1 tượng người đang kéo xe.
Hai tủ kính đựng các hiện vật của quan Tri phủ
Mô phỏng 2 tượng lính khiêng võng, 01 tượng người mang lọng
Gian bên hữu: là phòng làm việc của viên thư lại Tri phủ, dùng để tiếp đón người dân trước khi dân gặp Tri phủ hoặc truyền đạt thông tin, chỉ lệnh của Tri phủ…. Nơi đây trưng bày 02 bộ bàn ghế thư lại ngồi làm việc và tiếp khách.
Cả 3 gian phòng còn trưng bày 20 bức ảnh (khổ từ 70 x 90cm đến 1,6 m) về các di tích, danh lam thắng cảnh, làng nghề truyền thống tiêu biểu ở Ninh Hòa.
2- Sự kiện lịch sử:
Phủ đường Ninh Hòa là địa điểm ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử quan trọng ở Khánh Hòa, góp phần vào chiến thắng chung của đất nước. Một số sự kiện tiêu biểu:
* Sự kiện thứ nhất
Năm 1930, đồng thời với việc thành lập Đảng bộ tỉnh Khánh Hòa thì Đảng bộ huyện Tân Định cũng được thành lập, do đồng chí Lê Dung, Tỉnh ủy viên Tỉnh ủy lâm thời phụ trách. Thực hiện quyết định của Xứ ủy Nam Kỳ, trên cơ sở đánh giá cao phong trào cách mạng của huyện Tân Định, Tỉnh ủy lâm thời Khánh Hòa chỉ thị cho Đảng bộ Tân Định huy động quần chúng biểu tình đấu tranh hưởng ứng phong trào ở Nghệ An.
Đêm ngày 15/7/1930, hơn 500 quần chúng ở các khu vực Hòn Khói, Suối Ré, Xuân Hòa, Điềm Tịnh, Phước Đa, Quan Đông, Phước Thuận…bí mật tập trung tại phía Bắc núi Ổ Gà để chuẩn bị biểu tình. Khoảng 5 giờ sáng ngày 16/7, đoàn biểu tình tiến vào Quốc lộ I (đoạn ngã ba quốc lộ I lên Bệnh viện thị xã hiện nay) đi đầu là 5 phụ nữ: Nguyễn Thị Miến, Nguyễn Thị Chuột (ở Hòn Khói), Nguyễn Thị Thích, Mai Thị Tý, Huỳnh Thị Sương (ở Suối Ré). Các chị chia nhau cầm cờ, khẩu hiệu, đánh trống lệnh và đi trước đoàn người là đồng chí Dương Chước cầm còi chỉ huy. Đi sau là công nhân làm muối, ngư dân, nông dân, thợ thủ công, người buôn bán nhỏ từng đoạn đều có tự vệ như ông Ngô Như (Hòn Khói), Nguyễn Bá (ở huyện lỵ). Trời vừa rạng sáng, đoàn biểu tình trương cờ và khẩu hiệu kéo vào trung tâm huyện lỵ, còi thổi, trống dục liên hồi, vừa đi vừa hô khẩu hiệu vang dội, nhân dân đổ ra đường xem đông nghẹt. Các khẩu hiệu được hô vang:
- Đả đảo Đế quốc Pháp và Nam Triều phong kiến!
- Ủng hộ phong trào công nông Nghệ -Tĩnh!
- Đả đảo khủng bố!
- Giảm sưu thuế!
- Bỏ thuế chợ, tăng giá lúa!
- Ủng hộ Liên bang Xô -Viết!
Nhiều người hưởng ứng rất nhiệt tình, họ kéo nhau đi cùng đoàn biểu tình và cùng hô vang khẩu hiệu, đoàn biểu tình mỗi lúc một đông, lên đến cả ngàn người, khí thế mỗi lúc một mạnh. Đoàn biểu tình tiến vào Huyện đường, Tri huyện Đinh Bá Cẩn và bọn nha lại khiếp sợ không dám có hành động gì chống đối. Đoàn biểu tình đứng kín trước sảnh đường, đồng chí Dương Chước và hai tự vệ bước vào công đường đưa bản yêu sách cho viên Tri huyện và nói rõ mục đích, ý nghĩa của cuộc biểu tình. Tri huyện Đinh Bá Cẩn hoảng sợ, phải tiếp nhận bản yêu sách, y vừa ký vừa run lập cập. Một nhóm tự vệ khác mở cửa đề lao thả những người tù bị bắt giam.
Giành được thắng lợi, đoàn biểu tình tỏa ra đường diễu hành qua phố rồi tập trung trước chợ Dinh làm lễ mít tinh. Nhân dân trong khu phố và đồng bào đang mua bán trong chợ đến nghe rất đông. Đồng chí Dương Chước đứng lên vạch rõ âm mưu, tội ác của bọn thực dân, phong kiến, đồng thời nói vắn tắt chủ trương, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam, kêu gọi đồng bào đoàn kết đứng lên đấu tranh chống ách áp bức bóc lột. Với sự kiện trọng đại này, trong Báo cáo hàng năm (6/1930 – 5/1931) của Công sứ Pháp đã thú nhận: “Ngày 16/7/1930, từ 6 đến 7 giờ sáng, một đoàn từ 700 đến 1000 người bắt giữ tại huyện đường viên tri huyện Tân Định (Ninh Hòa). Họ thả người bị bắt duy nhất ấy, sau khi bắt buộc ký vào bản bãi bỏ các sắc thuế. Cuộc biểu tình gồm một số lớn người Bá Hà. Đi đầu cuộc biểu tình là trống và cờ đỏ búa liềm. Một số tương đối lớn phụ nữ đi đầu cuộc biểu tình[2]”.
Thắng lợi của cuộc biểu tình ngày 16/7/1930 là dấu son chói lọi mở đầu thời kỳ đấu tranh cách mạng rạng rỡ của Đảng bộ và nhân dân huyện Ninh Hòa. Tinh thần ấy tiếp tục lan tỏa và tạo tiền đề làm nên thắng lợi vẻ vang trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ của huyện. Để đánh dấu sự kiện trọng đại này, Tỉnh ủy, Hội đồng nhân dân tỉnh Khánh Hòa ra Nghị quyết, lấy ngày 16/7 hàng năm làm “Ngày truyền thống đấu tranh cách mạng của Đảng bộ và nhân dân tỉnh Khánh Hòa”.
* Sự kiện thứ hai
Năm 1931, huyện Tân Định và 03 tổng của huyện Quảng Phước được sát nhập thành Phủ Ninh Hòa, huyện đường Tân Định trở thành Phủ đường Ninh Hòa.
Tháng 8/1945, cuộc khởi nghĩa ở Vạn Ninh bùng nổ và giành thắng lợi mở màn cho khí thế cách mạng ở Khánh Hòa. Phong trào cách mạng giành chính quyền ở Phủ Ninh Hòa lên cao, mà điểm mở đầu là khu Hòn Khói vào sáng ngày 15/8/1945. Sau thắng lợi ở Hòn Khói, cuộc khởi nghĩa nổ ra liên tiếp ở các làng Phước Thuận, Nội Mỹ…nơi tiếp giáp với tổng Phước Thiện rồi lan ra khắp các khu vực lân cận. Đến ngày 16/8/1945, nhân dân Ninh Hòa nổi dậy khởi nghĩa giành chính quyền ở hầu hết các vùng nông thôn.
Sáng ngày 17/8/1945, hàng vạn nhân dân các làng xung quanh phủ lỵ đổ ra đường, trương cờ và khẩu hiệu biểu tình rồi từ các ngả đường kéo vào phủ lỵ. Đoàn biểu tình phía Đông và phía Đông Bắc kéo vào Trường Tiểu học Pháp - Việt, khu phố Ninh Hòa tràn ngập trong biển người, cờ đỏ sao vàng rợp trời; tiếng trống, tiếng hô khẩu hiệu vang lên, rầm rập tiến vào Phủ đường, Tri phủ Hồ Hưng mang giấy tờ ấn tín và 800 đồng Đông Dương đã chuẩn bị sẵn ra giao cho đại diện của Việt Minh. Sau đó, đoàn biểu tình tập trung tổ chức mít tinh tại Sân vận động cạnh Phủ đường (nay là Trung tâm Văn hóa-Thể thao thị xã). Cuộc mít tinh biến thành cuộc vũ trang tuần hành, tỏa về lại các khu vực với khí thế phấn khởi tràn ngập xóm làng.
Sau khi giành thắng lợi trong cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945, Ủy ban Cách mạng lâm thời Phủ Ninh Hòa đóng tại Phủ đường Ninh Hòa. Ngày 02/9/1945, các cán bộ cách mạng và nhân dân địa phương đã tập trung về Phủ đường để nghe qua Radio bản Tuyên ngôn độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa do Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc tại quảng trường Ba Đình (Hà Nội).
Phủ đường Ninh Hòa cũng là nơi Ủy ban Cách mạng lâm thời Phủ Ninh Hòa đã tổ chức phát động các phong trào yêu nước như: Tuần lễ vàng, Quỹ độc lập, Hũ gạo kháng chiến, Hũ gạo nuôi quân… trong những ngày đầu giành độc lập.
Ngoài ra, Phủ đường Ninh Hòa cũng là nơi diễn ra các sự kiện khác như: Nơi thành lập và đóng quân của Bộ chỉ huy Tiền phương Mặt trận Nha Trang và Tây Nguyên; nơi nhân dân tập trung để nghe đồng chí Lê Văn Hiến đọc thư Bác gửi cho đồng bào, chiến sĩ Khánh Hòa; nơi tiến hành Tổng tuyển cử bầu Quốc hội nước Việt Nam; nơi đồng chí Võ Nguyên Giáp đến làm việc và sinh hoạt trong thời gian kiểm tra tình hình chiến đấu của quân và dân Khánh Hòa…
Với những giá trị lịch sử-văn hóa của Phủ đường Ninh Hòa, ngày 21/8/2000 Bộ Văn hóa-Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) đã ban hành Quyết định số 16/2000/QĐ-BVHTT xếp hạng Phủ đường Ninh Hòa là di tích lịch sử-văn hóa Quốc gia.
Trần Thị Thanh Loan
[1] Quốc sử quán triều Nguyễn (2012), Đại Nam nhất thống chí (tập 1), Nxb. Lao động, tr.632.
[2] Ban Tuyên giáo huyện Ủy Ninh Hòa (2004), Ninh Hòa với sự kiện lịch sử 16-7-1930, Sở Văn hóa -Thông tin Khánh Hòa, tr.20.
Quét mã QR để xem vị trí di tích tại đây:
