Tháp Bà Pô Nagar – di sản văn hóa độc đáo của nền văn hóa Chămpa và niềm tự hào của tỉnh Khánh Hòa - được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt (theo kỳ họp năm 2024 của Hội Đồng di sản Quốc gia, đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch trình Thủ tướng Chính phủ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ban hành Quyết định số 152/QĐ-TTg ngày 17/01/2025). Sự kiện này không chỉ tôn vinh giá trị lịch sử - văn hóa của di tích, mà còn đánh dấu bước tiến quan trọng trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa tại tỉnh Khánh Hòa.
Di sản văn hóa ngàn năm của nền văn hóa Chămpa
Tọa lạc trên đồi Cù Lao, thuộc phường Vĩnh Phước, thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa, di tích Tháp Bà Pô Nagar được xây dựng khoảng từ thế kỷ thứ VIII đến thế kỷ XIII để thờ Nữ thần Pô Nagar - Mẹ Xứ sở của người Chăm. Trải qua hơn ngàn năm lịch sử, nơi đây không chỉ là trung tâm tín ngưỡng quan trọng mà còn lưu giữ những tinh hoa kiến trúc độc đáo của văn hóa Chămpa.
Khu di tích là một quần thể kiến trúc được phân bố trên 3 mặt bằng: Tháp Cổng, Mandapa và khu đền tháp. Do biến động của lịch sử, hiện nay khu di tích còn lại 5 công trình kiến trúc cổ ở hai mặt bằng: Mandapa và khu đền Tháp.
Kiến trúc Mandapa có niên đại khoảng thế kỷ XI. Theo các nhà nghiên cứu, đây có thể là nơi các tín đồ chuẩn bị các lễ vật trước khi lên hành lễ ở các tháp phía trên.
Theo sử sách và những kết quả khảo sát thực địa, khu đền tháp này có tất cả sáu tháp. Ngoài bốn tháp hiện hữu, còn có hai tháp ở khu vực phía sau, nhưng hiện nay chỉ còn nền móng của tháp cũ. Người Chăm gọi tháp là Kalan, dịch sang tiếng Việt nghĩa là đền, tháp.
Tháp Đông Bắc (tháp Chính) cao khoảng 23m. Theo các nhà nghiên cứu, niên đại của tháp Chính được xây dựng lần đầu tiên vào các năm 813 - 817 và trải qua những biến cố của lịch sử, tháp đã được xây dựng lại vào khoảng giữa thế kỷ XI. Đây là ngôi tháp thờ Nữ thần Pô Nagar của người Chăm, còn theo truyền thuyết của người Việt, đây là nơi thờ Thiên Y A Na Thánh Mẫu.
Tháp Nam cao 18m, có quy mô lớn thứ hai trong toàn bộ tổng thể kiến trúc ở khu đền tháp Pô Nagar. Tháp có niên đại thế kỷ XIII, là nơi thờ thần Shiva. Theo truyền thuyết của người Việt gọi là tháp Ông, thờ chồng của Thiên Y A Na Thánh Mẫu.
Tháp Đông Nam là tháp có quy mô nhỏ nhất, cao 7,1m. Đây có thể là kiến trúc phụ trong quần thể kiến trúc này và thuộc loại muộn, khoảng thế kỷ XI - XII. Tháp thờ thần Skandha – con thần Shiva là vị thần tượng trưng cho sức mạnh, chiến tranh. Theo truyền thuyết của người Việt, tháp thờ ông bà Tiều là cha mẹ nuôi của Thiên Y A Na Thánh Mẫu.
Tháp Tây Bắc cao 9m, là ngôi tháp duy nhất còn khá nguyên vẹn về kiến trúc và trang trí. Đây là tháp thờ thần Ganesha – vị thần biểu tượng của may mắn, trí tuệ và hạnh phúc. Theo truyền thuyết của người Việt, tháp thờ Cô, Cậu (con của Thiên Y A Na Thánh Mẫu). Theo bia ký và khảo cổ học, tháp có niên đại xây dựng năm 817 song đã được trùng tu nhiều lần, nên niên đại cuối cùng khoảng thế kỷ XIII.
Nhìn vào tổng thế cũng như kiến trúc ở khu di tích Tháp Bà Pô Nagar sẽ thấy được tính đa dạng và sự hấp dẫn của mỗi công trình kiến trúc: Quy mô bề thế cao lớn của tháp chính, sự thanh thoát của tháp Nam, chất duyên dáng trữ tình của tháp Tây Bắc và cái mộc mạc trầm tĩnh của tháp Đông Nam.
Di tích Tháp Bà Pô Nagar không chỉ là nơi linh thiêng mà còn là điểm thu hút du khách trong và ngoài nước. Bên cạnh những giá trị kiến trúc độc đáo, nơi đây còn thu hút bởi các hoạt động văn hóa như biểu diễn nghệ thuật múa Chăm, dệt thổ cẩm và đặc biệt là lễ hội Tháp Bà Pô Nagar được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2012.
Công nhận di tích quốc gia đặc biệt - Bước ngoặt của di sản Tháp Bà
Việc di tích Tháp Bà Pô Nagar được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt đã nâng tầm vị thế của di tích không chỉ trong nước mà còn trên trường quốc tế. Danh hiệu này ghi nhận những giá trị vượt thời gian của quần thể kiến trúc và nỗ lực của tỉnh Khánh Hòa trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích; đây cũng là động lực để tỉnh Khánh Hòa đẩy mạnh công tác bảo tồn, tôn tạo di tích trongh những năm tiếp theo.
Theo ông Trần Đức Hà, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích tỉnh Khánh Hòa: “Trong những năm qua, công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích Tháp Bà Pô Nagar được Trung tâm Bảo tồn di tích quan tâm và thực hiện thường xuyên. Nơi đây đã trở thành trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng của người dân khu vực Nam Trung Bộ và Tây Nguyên. Tuy nhiên, việc được được công nhận di tích quốc gia đặc biệt sẽ tạo điều kiện thuận lợi để những người làm công tác quản lý di tích Tháp Bà Pô Nagar huy động thêm các nguồn lực, xây dựng kế hoạch bảo tồn dài hạn gắn với phát triển du lịch bền vững”.
Niềm tự hào của Khánh Hòa, báu vật của quốc gia
Theo ông Lê Văn Hoa, Phó giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao: “Tháp Bà Pô Nagar không chỉ là một công trình kiến trúc đặc sắc mà còn là biểu tượng của sự giao thoa văn hóa, tín ngưỡng của các dân tộc. Việc di tích được công nhận di tích quốc gia đặc biệt là minh chứng cho sự trường tồn của giá trị văn hóa truyền thống; đồng thời, là lời nhắc nhở về trách nhiệm bảo vệ di sản cho các thế hệ mai sau. Đối với người dân Khánh Hòa, Tháp Bà Pô Nagar là niềm tự hào và là nguồn động lực để tiếp tục gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa quê hương xứ Trầm”.
Hãy một lần ghé thăm Tháp Bà Pô Nagar, nơi lưu giữ vẻ đẹp của kiến trúc cổ xưa và những giá trị văn hóa tâm linh sâu sắc. Đây là điểm hội tụ của sự giao thoa văn hóa, là nơi mỗi viên gạch, mỗi chi tiết chạm khắc đều kể những câu chuyện văn hóa truyền thống của dân tộc. Hãy đến đây để cảm nhận sự hòa quyện giữa nét đẹp kiến trúc độc đáo và không gian văn hóa linh thiêng, để thêm hiểu và trân trọng một phần di sản văn hóa quý báu của dân tộc Việt Nam.
Khánh Hà